Πλήθος ή Εργατική τάξη;

Antonio Negri - Alex Callinicos
[ Οκτώβριος / 2004]
Όλοι συμφωνούμε στο γεγονός ότι θέλουμε να πολεμήσουμε το κεφάλαιο και να ξαναχτίσουμε τον κόσμο. Αλλά δε νομίζω ότι μπορεί αυτό να γίνει κατανοητό σαν μια ποιητική διαδικασία. Επειδή η λέξη «πλήθος» δεν είναι μια ποιητική ιδέα, αλλά μια ταξική έννοια. Όταν μιλάω για το πλήθος ως ταξική έννοια, μιλάω για το γεγονός ότι οι εργάτες σήμερα εργάζονται με τον ίδιο και με διαφορετικούς τρόπους συγκριτικά με πριν μερικούς αιώνες. Η εργατική τάξη και η ταξική της σύνθεση είναι αρκετά διαφορετικές στις διακριτές περιόδους που διαδέχονται η μία την άλλη από την αρχή της βιομηχανικής εποχής.


Η οργάνωση της εργασίας έχει πράγματι αλλάξει εξαιρετικά από τον 18o αιώνα μέχρι σήμερα, καθώς και η πολιτική και τεχνική ταξική σύνθεση (1). και επίσης ο τρόπος με τον οποίο η τάξη αναπτύσσει την ταξική της συνείδηση είναι πολύ διαφορετικός. Αν χρησιμοποιήσουμε την έννοια της εργατικής τάξης και την έννοια της οργάνωσης της εργασίας ομογενοποιητικά και μονόπλευρα θα οδηγηθούμε σε τεράστιο λάθος.

Νομίζω ότι μετά το ’68 και με την έναρξη της νεοφιλελεύθερης αντεπανάστασης το οικοδόμημα της οργανωμένης εργασίας και κατά συνέπεια η οργάνωση, η κατασκευή της ταξικής σύνθεσης έχει προφανώς αλλάξει.

Το εργοστάσιο δεν είναι πια το κέντρο της παραγωγής αξίας. Η αξία δημιουργείται με το να τίθεται σε εργασία το σύνολο της κοινωνίας. Καλούμε πλήθος όλους τους εργάτες που εισέρχονται στην εργασία μέσα στην κοινωνία για να δημιουργήσουν κέρδος. Αναγνωρίζουμε όλους τους εργάτες στο σύνολο της κοινωνίας ως εκμεταλλευόμενους, άντρες, γυναίκες, ανθρώπους που εργάζονται σε υπηρεσίες, ανθρώπους που εργάζονται στην περίθαλψη, ανθρώπους που εργάζονται σε γλωσσικές σχέσεις, ανθρώπους που εργάζονται στο πολιτιστικό πεδίο, σε όλες τις κοινωνικές σχέσεις, και από τη στιγμή που είναι εκμεταλλευόμενοι τους αναγνωρίζουμε ως τμήμα του πλήθους, δοθέντος ότι είναι μοναδικότητες. Βλέπουμε το πλήθος ως μια πολλαπλότητα από εκμεταλλευόμενες μοναδικότητες. Οι μοναδικότητες είναι μοναδικότητες εργασίας. ο καθένας εργάζεται με διαφορετικό τρόπο, και η μοναδικότητα είναι η μοναδικότητα της εκμεταλλευόμενης εργασίας.

Το να τα αντιληφθούμε όλα αυτά είναι ιδιαίτερα σημαντικό, πρέπει να το υπογραμμίσουμε επειδή η εργασία γίνεται όλο και περισσότερο άυλη. Αυτό δε σημαίνει ότι η σφαίρα της υλικής εργασίας δε θα επεκτεινόταν, κάτι που κάνει άλλωστε σήμερα η υλική εργασία με εμφανή τρόπο στα εργοστάσια, στα κάτεργα, στους απίστευτους τόπους εργασίας όπου δουλεύουν παιδιά… και δουλεύουν μάλιστα υλικά. Όλα αυτά είναι εξαιρετικής σημασίας. Αλλά αυτό που είναι αξιοσημείωτο στη διαδικασία της αξιοποιητικής παραγωγικής εργασίας είναι η διανοητική εργασία, η δικτυακή εργασία, η επινοητική εργασία, η επιστημονική εργασία. Όταν ο Μαρξ ξεκίνησε να μιλάει για τη βιομηχανική αξιοποίηση, βρισκόταν μπροστά σε 100 ή 200 εργοστάσια, αλλά η κυρίαρχη τάση ήταν αυτή η οποία ισχυρίστηκε ότι είναι, και αυτό το μονοπάτι πρέπει εμείς να ακολουθήσουμε. Μόνο προσθέτοντας μια δεύτερη παρατήρηση: η βιομηχανική εργατική τάξη ποτέ δεν παρήγαγε αξία με το να είναι μια μάζα, η αξία πάντοτε παραγόταν επειδή ο κάθε εργάτης/εργάτρια πρόσθετε την ιδιαίτερη συνεισφορά του/της στη δημιουργία της αξίας.

Το πρόβλημα δεν είναι να βρούμε μια ταξική συμμαχία ή να αναφερθούμε στις σχέσεις που συνδέουν την εργατική τάξη και το κίνημα των κινημάτων, το πρόβλημα είναι να αναφερθούμε στη μοναδική πηγή της αξίας, τη μοναδική ποιότητα της εργασίας. Είναι η αξιοπρέπεια της εργασίας που μας επιτρέπει να προτείνουμε εναλλακτικά μονοπάτια για τη ζωή και την κοινωνία.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τους αγρότες. Αυτοί θεωρούνταν πάντα ότι είναι έξω από την εργατική τάξη, ότι είναι κάτι που έπρεπε να γίνει εργατική τάξη. Αυτή η θεώρηση ήταν πάντα μια βλακεία, επειδή οι αγρότες πάντα εργάζονταν, εργάζονταν σκληρά, εργάζονταν πάνω σε αντικείμενα, εργάζονταν ως μοναδικότητες. Σήμερα βρισκόμαστε μπροστά σε μια αγροτική τάξη στις χώρες που γίνονται ολοένα και πιο αδιάφορες για την καπιταλιστική και μέσα σ’ αυτή την αγροτική τάξη βρίσκουμε από τη μια πλευρά σε μεγάλο βαθμό την οργάνωση της βιομηχανικής εργασίας, από την άλλη βρίσκουμε την ιδιαιτερότητα της αγροτικής εργασίας, η οποία είναι μοναδική, η οποία σημαίνει μια ιδιαίτερη επαφή με τη φύση, την κατασκευή καλού τυριού, καλού αμπελιού. Και αυτό σημαίνει ότι βρίσκουμε αυτή τη μοναδική ποιότητα της εργασίας, ότι βρίσκουμε μέσα στην ποικιλία, μέσα στη διαφορά τα κοινά στοιχεία, τα οποία είναι, φυσικά, συνδετικά στοιχεία εκμετάλλευσης, αλλά από την άλλη πλευρά την ιδιαιτερότητα της ικανότητας του αγρότη να σχετίζεται με τη γη και να τη μεταμορφώνει, να τη μεταμορφώνει σε καλό τυρί και καλό αμπέλι. Μόνο με αυτόν τον τρόπο μπορούμε να σκεφτούμε μη μηχανιστικές σχέσεις με τη βιομηχανική εργατική τάξη, και όχι με την εργατική αριστοκρατία.

Από την άλλη ας σκεφτούμε τη γυναικεία εργασία. Τι είναι; Τι ήταν πάντα κάτω από την κυριαρχία της πατριαρχίας; Ήταν κρυφή εργασία, αλλά μια εργασία συγγένειας. Πρωταρχικά. Μια εργασία που πάντα γνώριζε τη θέση των καλτσών (2) μέσα στο σπίτι. Το μυστικό της καλούμενης οικιακής εργασίας είναι ότι δεν μπορεί να ποσοτικοποιηθεί. Είναι ποιότητα. Μια στοιχειώδης ποιότητα που επέτρεψε την αναπαραγωγή του είδους, του είδους των εργατών, της εργασίας. Πως μπορούμε να αναφερθούμε σ’ αυτή την αξία, σ’ αυτό τον αγώνα; Όχι ως συμμαχία: «συνενώσου με τις γυναίκες» -άντε χάσου, άντε γαμήσου! Αλλά τότε; Δεν μπορούμε χωρίς αυτή την προφανή αιτία: μέσα στην εργασία μπορούμε να βρούμε την επιτηδειότητα, μια δυνατότητα επαφής, δημιουργίας σχέσεων. Ο καθένας από εσάς που έχει εργαστεί, για παράδειγμα, με τους υπολογιστές γνωρίζει ακριβώς τι σημαίνει εδώ η επιτηδειότητα και η κατασκευή σχέσεων. Η παραγωγή της αξίας είναι παραγωγή άφθονων σχέσεων, είναι γλωσσική παραγωγή.

Το πλήθος είναι πρωταρχικά μια ταξική έννοια, έπειτα μια πολιτική έννοια. Από τη στιγμή που είναι ταξική έννοια, το πλήθος βάζει ένα τέλος στην έννοια της εργατικής τάξης ως μια υπεραπλουστευτική έννοια, ως μια μαζική έννοια. Από τη σκοπιά της πολιτικής η έννοια του πλήθους βάζει τέλος στην έννοια του λαού, του έθνους και όλων όσων χτίζονται από το κράτος, παρέχοντας του το θεμέλιο της αντιπροσώπευσης.


Υποσημειώσεις:

1. ΣτΜ: Η έννοια της ταξικής σύνθεσης προέρχεται από την παράδοση της εργατικής αυτονομίας και χρησιμοποιείται ως μια έννοια που επιτρέπει τον καθορισμό του υποκειμένου στο οποίο αναφέρεται η πολιτική δράση. Η ταξική σύνθεση, η σύνθεση δηλαδή της εργατικής τάξης, διακρίνεται σε τεχνική και πολιτική σύνθεση. Από αυτές η πρώτη αναφέρεται στους αντικειμενικούς παράγοντες, που σημαίνει στην οργανική σύνθεση του κεφαλαίου σε κάθε ιστορική περίοδο και τις ποσοτικές και ποιοτικές ανάγκες της εργατικής τάξης που αυτή διαμορφώνει. Η πολιτική σύνθεση από την άλλη αναφέρεται στις αγωνιστικές παραδόσεις, στους τρόπους ύπαρξης, στην κουλτούρα κλπ. Η ταξική σύνθεση αλλάζει με τον καιρό και με τους αγώνες, και μπορεί να αλλάζει κατά τρόπο ουσιαστικό, έτσι που μπορούμε να μιλάμε για την εποχή μιας ειδικής εργατικής φιγούρας, για έναν ειδικό τύπο εργατικής τάξης. Όλα τα παραπάνω στοιχεία τα αντλούμε από το βιβλίο του Negri «Από τον εργάτη μάζα στον κοινωνικό εργάτη» (εκδ. Κομμούνα). Για περισσότερα βλ. στο ίδιο σελ. 100-101.

2. Ο Negri εδώ υπαινίσσεται το βιβλίο του Christian Marazzi: Il posto dei calzini: La svolta linguistica dell economia e I suoi effetti nella politica, Bellinzona, Casagrande, 1994.