Το νομοσχέδιο της εχθροπάθειας

του Νίκου Σαραντάκου
Η εχθροπάθεια μπήκε ορμητικά στη ζωή μας με το νέο νομοσχέδιο για την ποινική καταπολέμηση του ρατσισμού, που παρουσίασε το Υπουργείο Δικαιοσύνης και έχει γίνει στόχος αρκετών επικρίσεων. Πολλοί μάλιστα θεώρησαν πως πρόκειται για νεολογισμό, για λέξη που κατασκευάστηκε επί τούτου, ίσως και με πονηρό σκοπό. Εδώ οι επικριτές του νομοσχεδίου πέφτουν έξω. Η εχθροπάθεια δεν είναι ανύπαρκτη λέξη. Την έχουν όλα τα μεγάλα λεξικά μας, εκτός από το λεξικό Μπαμπινιώτη. Σύμφωνα με τον Κουμανούδη, που συμπεριέλαβε τη λέξη στη Συναγωγή νεολογισμών του, πρώτος φαίνεται να τη χρησιμοποίησε ο Ευγένιος Βούλγαρις, το 1817.

Υπάρχει λοιπόν η εχθροπάθεια, αλλά τι σημαίνει; Κατά το λεξικό του Παπύρου, εχθροπάθεια είναι «εχθρικό πάθος, εχθρική διάθεση εναντίον κάποιου, ισχυρή ή έμμονη έχθρα, μίσος». Ο ορισμός που δίνεται από το νομοσχέδιο δεν ξέρω αν βοηθάει και πολύ: Στον παρόντα νόμο, ο όρος «εχθροπάθεια» θα πρέπει να νοηθεί ως αναφερόμενος τόσο στην καλλιέργεια όσο και στην εξωτερίκευση αισθημάτων μίσους και αντιπαλότητας.

Να προσθέσουμε ότι η εχθροπάθεια εμφανίζεται μία φορά στον ισχύοντα Ποινικό Κώδικα, στο άρθρο 196 (κατάχρηση εκκλησιαστικού αξιώματος): «Ο θρησκευτικός λειτουργός που κατά την ενάσκηση των έργων του ή δημόσια και με την ιδιότητά του προκαλεί ή διεγείρει τους πολίτες σε εχθροπάθεια κατά της πολιτειακής εξουσίας ή άλλων πολιτών τιμωρείται με φυλάκιση μέχρι τριών ετών». Στην αιτιολογική έκθεση του Ποινικού Κώδικα του 1933, που πρωτοκαθιέρωσε τη σχετική διάταξη, αναφέρεται: «Η διάταξις αύτη θα είναι ίσως ιδιαζόντως χρήσιμος παρ’ ημίν όπου, μετά την επέκτασιν του Κράτους, υπάρχουσι μεγάλοι αλλόθρησκοι πληθυσμοί, των οποίων η εν δεδομένη περιστάσει θρησκευτική εκμετάλλευσις ενδέχεται βαρείας να έχη διά το Κράτος συνεπείας».

Από μια σύντομη έρευνα που έκανα στα σώματα των εφημερίδων, βρήκα ότι την περίοδο του Εμφυλίου η εχθροπάθεια φαίνεται να απασχόλησε πάνω από μία φορά τα δικαστήρια. Για παράδειγμα, τον Ιούνιο του 1947 καταδικάστηκε ο Νίκος Ζαχαριάδης, ο γραμματέας του ΚΚΕ, σε έξι μήνες φυλάκιση και 500.000 πρόστιμο, διότι με άρθρο του στον Ριζοσπάστη σχετικά με την δολοφονία Ζέβγου «επιδίωξε να προκαλέσει εχθροπάθεια μεταξύ των πολιτών» (To Βήμα, 3.6.1947), ενώ λίγους μήνες αργότερα, κλήθηκαν οι υπεύθυνοι της εφημερίδας Ελευθερία να παρουσιαστούν στον επίτροπο του έκτακτου στρατοδικείου, για παράβαση των ν. 5060 και 755, διότι διά σημειωμάτων και αρθριδίων «δημοσιευθέντων εις την εφημερίδα των ενέβαλον εις ανησυχίαν τους πολίτας και εγένοντο αφορμή να προηγηθή αμοιβαία καταφρόνησις και εχθροπάθεια καθώς και απείθεια προς τας αρχάς» (To Βήμα, 23.12.1947). Το έγκλημα της εφημερίδας; Όταν κάποιοι Χίτες στον Πειραιά έλεγχαν ταυτότητες και προσωρινά συνελήφθησαν αλλά αργότερα αφέθηκαν ελεύθεροι, η εφημερίδα το είχε επικρίνει. Σε επόμενο δημοσίευμα (To Βήμα, 4.4.1948) αναφέρεται ότι μόνο το στρατοδικείο είναι αρμόδιο να εκδικάσει «αδίκημα προκαλούν εχθροπάθειαν παρά τω λαώ».

Μ’ άλλα λόγια, η εχθροπάθεια ναι μεν δεν είναι νεολογισμός, αλλά δεν βοηθάει, διότι αφήνει πολλά περιθώρια ερμηνείας και επιπλέον έχει συνδεθεί με ζοφερές περιόδους της ιστορίας μας.

Αλλά δεν είναι αυτή η βασική ένστασή μου. Ας περάσουμε στην ουσία του νομοσχεδίου. Το βρίσκω αναποτελεσματικό και επικίνδυνο. Δεν θα σταθώ στην αναποτελεσματικότητα, διότι δεν είμαι νομικός, αλλά θα σημειώσω αυτό που γράφτηκε σε ένα σχόλιο στο ιστολόγιο του e-lawyer (http://elawyer.blogspot.com/2011/02/to.html) ότι, με τους όρους που βάζει το νομοσχέδιο, «η βούληση είναι να μην επιτραπεί στο μέλλον να γίνει δίκη για ρατσισμό».

Ωστόσο, εγώ κυρίως επικίνδυνο το βρίσκω. Επικίνδυνο για την ελευθερία του λόγου, που τη θεωρώ υπέρτατο αγαθό. Ξέρω ότι πολλοί φίλοι μου πιστεύουν πως οι ρατσιστές δεν δικαιούνται να επικαλούνται την ελευθερία του λόγου, θεωρούν «προσχηματική» την επίκληση της ελευθερίας του λόγου προς υπεράσπιση του Πλεύρη ή του Λεπέν. Τους κατανοώ, δεν τους ψέγω, αλλά διαφωνώ. Διαφωνώ παρόλο που ξέρω ότι στις ελευθεροκτόνες μέρες μας, δηλαδή μετά τις 11/9/2001, ακόμα και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) έχει κάνει γενναίες εκπτώσεις στην υπεράσπιση της ελευθερίας του λόγου: για παράδειγμα, έχει εγκρίνει την παύση ισλαμιστών δημάρχων στην Τουρκία για αδικήματα γνώμης, κάτι που μας θυμίζει τα μολυβένια χρόνια της οκταετίας Καραμανλή, όταν αριστεροί δήμαρχοι στην Ελλάδα έκαναν δηλώσεις π.χ. για να γυρίσουν οι πολιτικοί εξόριστοι από τη Γυάρο, και τούς έπαυε ο νομάρχης.

Το υπουργείο Δικαιοσύνης εξέδωσε διευκρινιστική ανακοίνωση, από την οποία ξεχωρίζω ένα απόσπασμα:

Προβλέπεται η ποινικοποίηση του εγκωμιασμού ή της κακόβουλης άρνησης της σημασίας αποδεδειγμένων ιστορικών γεγονότων (εγκλημάτων γενοκτονίας, εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και εγκλημάτων πολέμου). Ούτε εδώ τιμωρείται η επιστημονική έρευνα ή η έκφραση αντίθετης γνώμης. Αν μια μουσουλμανική οργάνωση π.χ. πιστεύει ότι ποτέ δεν τελέστηκε το έγκλημα της γενοκτονίας σε βάρος των χριστιανικών πληθυσμών της Μ. Ασίας, έχει δικαίωμα να το πιστεύει και να το διακηρύσσει. Αν όμως τα μέλη της ίδιας μουσουλμανικής οργάνωσης κακόβουλα αρνούνται τη γενοκτονία και με δραστηριότητες μίσους διεγείρουν άλλους να καταστρέψουν π.χ. τα μνημεία της γενοκτονίας ή να βιαιοπραγήσουν σε βάρος ανθρώπων, τότε ναι, πρέπει να τιμωρούνται.

Καταρχάς, βρίσκω προσβλητικό το παράδειγμα της… μουσουλμανικής οργάνωσης που δεν πιστεύει ότι έγινε γενοκτονία στη Μικρασία (δηλαδή, μόνο μουσουλμάνοι μπορεί να το πιστεύουν;) και ανησυχητική τη διατύπωση ότι κάποιοι που «κακόβουλα αρνούνται τη γενοκτονία» πρέπει να τιμωρούνται. Ποιος θα κρίνει αν η άρνηση είναι κακόβουλη ή όχι; Το δικαστήριο; Και πώς θα το κρίνει; Επικίνδυνα μονοπάτια τα βρίσκω αυτά για την ελευθερία της έκφρασης.

Φοβάμαι δηλαδή ότι ο μόνος τομέας όπου το νομοσχέδιο θα φέρει αποτελέσματα θα είναι η ποινικοποίηση της άρνησης γενοκτονιών, δηλαδή η ποινικοποίηση της ιστορικής συζήτησης. Ο Γ. Νακρατζάς, λογουχάρη, που αρνείται ότι οι σφαγές στη Μικρασία συνιστούσαν γενοκτονία, έχει να φοβάται από το νέο νομοσχέδιο· ο Σεραφείμ Πειραιώς, για τα ομοφοβικά του κηρύγματα όχι, διότι το νομοσχέδιο θέτει ως προϋπόθεση της δίωξης του μισαλλόδοξου λόγου το να εκτίθεται σε κίνδυνο η δημόσια τάξη (βέβαια, να μην ξεχνάμε και την πραγματικότητα στον δικαστικό κλάδο: και να το πρόβλεπε ο νόμος, κανένα δικαστήριο δεν πρόκειται να καταδικάσει ιερωμένο). Εκτός από τον κ. Νακρατζά, ποιος άλλος έχει να φοβάται; Ο γελοιογράφος που θα παρομοιάσει την πολιτική του Ισραήλ απέναντι στους Παλαιστινίους με το Ολοκαύτωμα, θα διωχθεί; Ο κομμουνιστής, έστω ο σταλινικός, που θα αρνηθεί ότι έγινε γενοκτονία στην Ουκρανία το 1930;

Είναι αλήθεια ότι παρόμοιοι νόμοι υπάρχουν και σε άλλες χώρες, π.χ. στη Γαλλία. Θυμίζω όμως ότι όταν ο Γκαροντί είχε καταδικαστεί με τον νόμο Γκεσό στη Γαλλία για το βιβλίο του Οι ιδρυτικοί μύθοι του ισραηλινού κράτους, ο μέγιστος ιστορικός Πιέρ Βιντάλ-Νακέ, παρόλο που έκανε αμείλικτη κριτική στον Γκαροντί, καταδίκασε απερίφραστα τον νόμο Γκεσό, όπως και οι περισσότεροι ιστορικοί, επειδή δημιουργεί τον κίνδυνο να θεσμοθετήσει «κρατικές αλήθειες» και να μετατρέψει ασήμαντους φανατικούς σε μάρτυρες.

Υπάρχει, τέλος, το επιχείρημα ότι η ακροδεξιά και οι εθνικιστές τάσσονται κατά του νομοσχεδίου, άρα πρέπει να είναι θετικό. Δεν το αντιπαρέρχομαι, το παίρνω υπόψη μου, αλλά κατά τη γνώμη μου δεν είναι και τόσο ισχυρό — αν μη τι άλλο, δεν βλέπω π.χ. τον κ. Πάγκαλο ή τον κ. Πρετεντέρη να μειώνουν τον μνημονιακό ζήλο τους επειδή συμπλέει μαζί τους ο Καρατζαφέρης.

Θα μου πείτε, οι απόψεις του Πλεύρη και των άλλων ρατσιστών είναι αποκρουστικές — συμφωνώ και επαυξάνω, αλλά η ελευθερία του λόγου είναι για τα δύσκολα, δεν είναι για να προστατεύει τις απόψεις της πλειοψηφίας· αυτές δεν έχουν ανάγκη προστασίας. Κι έπειτα, σε θέματα δικαιωμάτων, το θέμα είναι να μη γίνει η αρχή: όταν γίνει η αρχή, έστω και με την απαγόρευση της ακραίας, της αποκρουστικής άποψης, ανοίγει ο δρόμος για να αρχίσουν σταδιακά να απαγορεύονται και οι άλλες αντίθετες απόψεις. Το νομοσχέδιο Καστανίδη μόνο κινδύνους εγκυμονεί και πρέπει να αποσυρθεί.

enthemata.wordpress.com